Chronische stress

Er komen maar weinig mensen op spreekuur met klachten van: "Dokter, ik ben gestrest." Nochtans zijn veel klachten toe te schrijven aan de schadelijke effecten van chronische stress. De zwaarste gevolgen zijn een burn-out en depressie.

Stress is een algemeen aanpassingssyndroom. Alles begint met een signaal, een stressor (een plotseling geluid bijvoorbeeld). Dat doet een alarm afgaan. Je kan dan vluchten of vechten. Om je daarop voor te bereiden, scheidt het lichaam adrenaline en noradrenaline af. Als de stress van korte duur is en als de stressor geïdentificeerd is en aangepakt wordt, kom je in een compensatiefase en herstelt de toestand in minder dan een halfuur. Maar als de stress aanhoudt of herhaaldelijk optreedt, "kom je in een fase van weerstand, die kenmerkend is voor chronische stress, een toestand die langer duurt dan drie uur", legt Michel Delbrouck, huisarts, psychotherapeut en opleider uit (1). "Als je daar te lang in blijft zitten, dreig je te decompenseren met psychische en lichamelijke uitputting als gevolg."

Chronische stress heeft een negatieve invloed op de cognitieve, emotionele en lichamelijke functies

Drie ontwrichte mechanismen

Chronische stress is gerelateerd aan een langdurige disbalans tussen het parasympathische en het orthosympathische zenuwstelsel. Die disbalans heeft een weerslag op de cortisolspiegel, de microbiota, het enterische zenuwstelsel en de glutamaterge en gaba-erge neurotransmissie.

· Cortisol: bij langdurige chronische stress tijdens een fase van extreme weerstand neemt cortisol het over van adrenaline via de hypothalamus-hypofyse-bijnieras. Op termijn zijn grote hoeveelheden cortisol neurotoxisch en verminderen ze het aantal neuronen en het volume van de hippocampus (soms definitief). Het teveel aan cortisol vermindert ook de productie van BDNF, een groeifactor voor de glia. Dat alles vermindert de hoeveelheid neurotransmitters waaronder serotonine, wat kan uitmonden in een depressie. Een verhoogde cortisolspiegel veroorzaakt ook een immunodeficiëntie: je wordt minder resistent tegen infecties en bepaalde behandelingen.

· De microbiota en het enterische zenuwstelsel: chronische stress verstoort de intestinale homeostase via productie van pro-inflammatoire cytokines. "De hersenen en het spijsverteringskanaal zijn met elkaar verbonden via de bloedbaan, het zenuwstelsel, hormonen en het immuunsysteem", aldus dr. Delbrouck. "Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een verband bestaat tussen angst, depressie en neuropsychiatrische aandoeningen en metabole ziektes zoals obesitas en darmaandoeningen. Bij een gestreste patiënt is het dan ook altijd goed te vragen naar eventuele spijsverteringsproblemen."

· Glutamaat en GABA: onderzoek heeft aangetoond dat chronische stress een intellectuele 'oververhitting' kan veroorzaken. "Glutamaat is een exciterende neurotransmitter, die normaal wordt afgeremd door gamma-aminoboterzuur (GABA)", legt dr. Delbrouck uit. "Als je te veel intellectueel werk moet verrichten, wordt het evenwicht tussen de glutamaterge en de gaba-erge neurotransmissie verbroken: de activiteit van glutamaat neemt toe en GABA, de enige 'rem', kan niet meer volgen. Bij intellectuele 'oververhitting' is er maar één oplossing: stoppen, rusten, gaan stappen."

Wat is wat?

Chronische stress heeft een negatieve invloed op de cognitieve, emotionele en lichamelijke functies. Dat kan een hele rist symptomen veroorzaken (zie kader). "Twee parameters zijn erg belangrijk in de eerstelijnszorg. Ten eerste, als het evenwicht tussen het para- en het orthosympathische zenuwstelsel zoek is, kan je een van die systemen tot het uiterste drijven, wat alexithymie kan veroorzaken. Alexithymie is een stoornis waar de persoon weinig gevoelens heeft en ze moeilijk onder woorden kan brengen. Omgekeerd kan je ook overgevoelig worden. Die twee extremen kunnen bij een gegeven persoon afwisselen. Dat kan zeer snel gaan, soms nog tijdens de consultatie. Dat kan verontrustend zijn, maar wijst vaak op chronische stress." Chronische stress verhoogt of verergert voorts de symptomatologie van functionele ziektes (prikkelbaredarmsyndroom, fibromyalgie,...) of auto-immuunziekten (ziekte van Crohn, spondylitis ankylosans, psoriasis enz.).

De symptomen van chronische stress zijn niet specifiek, waardoor men ze niet altijd even gemakkelijk kan duiden. "Het eerste wat je moet doen, is eventuele andere, organische oorzaken uitsluiten", raadt dr. Delbrouck aan. "Voer een klinisch onderzoek uit en doe een bloedafname. Naargelang van het geval kan je aanvullende onderzoeken aanvragen: een polysomnografie bij vermoeden van bepaalde slaapproblemen, een neuropsychologische evaluatie bij schrale communicatie of geheugenverlies enz. Ook moet je zoeken naar comorbiditeit en een eventuele verslaving. Waarom drinkt de persoon alcohol of rookt hij dagelijks cannabis? Wat zit er achter? Soms is de verslaving de boom die het bos verbergt."

Een luisterend oor

Dat veronderstelt een medische 'savoir-faire', maar ook een 'savoir-être'. "Empathisch luisteren is van het allergrootste belang. Kijk je patiënt in de ogen, luister aandachtig zonder tegelijkertijd iets anders te doen zoals op het toetsenbord tikken. Als de persoon die voor je zit, gestrest of geagiteerd is, moet je zelf kalm blijven. Via de spiegelneuronen zal dat gunstige invloed hebben op die persoon. Het is overigens een uitstekend idee om patiënten hartcoherentie aan te leren en die techniek zelf ook toe te passen." Daarvoor adem je diep in (in vijf tellen) en adem je daarna nog trager uit. Doe dat vijf, zes keer na elkaar, drie tot vier keer per dag. Dat helpt het evenwicht tussen het para- en het orthosympathische zenuwstelsel te herstellen. Er bestaan meerdere gratis apps ad hoc.

Je stelt een diagnose van chronische stress dus vooral met een anamnese en op grond van wat je weet over de patiënt, diens gezins-, persoonlijke en beroepssituatie, antecedenten, geschiedenis,... Maar wat doe je bij iemand die je weinig of niet kent? "Je moet durven te onderzoeken. Vraag: 'Sinds wanneer gaat het niet meer?', 'Hoe gaat het op het werk en thuis?', 'Vertel me eens hoe een typische dag er voor jou uitziet?'. Met die vragen kan je de belangrijkste stressoren en/of symptomen van onevenwichtigheid achterhalen. Dat is belangrijk, want dat bepaalt de eerste behandeling. Bijvoorbeeld, als de patiënt gepest wordt op het werk, moet je hem daar weghalen en op ziekteverlof plaatsen. Als spijsverteringsklachten wijzen op een onevenwichtigheid van de microbiota, zijn probiotica en een ontstekingsremmende voeding(2) raadzaam. Fytotherapie (valeriaan, aubepine enz.) en een magnesiumkuur verbeteren sommige situaties. En in geval van psychische problemen, geweld (verkrachting, agressie,...), een zware emotionele schok of bij vermoeden van een posttraumatische stressstoornis, mag je niet aarzelen de patiënt naar een psycholoog te verwijzen."

Ter herinnering, de huisarts mag nu sessies psychologie voorschrijven via een netwerk voor geestelijke gezondheidszorg. Dat kost de patiënt niets. Uiteraard moet je ook adviezen geven voor een gezonde levenswijze en met name lichaamsbeweging. "Je moet er absoluut voor zorgen dat de patiënt de praktijk verlaat met een denkspoor, een aanzet tot een concrete oplossing", concludeert dr. Delbrouck. "Je doet er uiteraard niets verkeerds mee als je het advies of de steun vraagt van een andere collega of paramedicus. De huisarts moet echter het dossier in handen houden en blijft de referentiepersoon op lange termijn."