Warmtepompen: de basis uitgelegd

Verwarmen op gas en stookolie is een eindig verhaal. Er wordt daarom volop ingezet op de warmtepomp als alternatief, een elektrisch aangedreven toestel dat warmte haalt uit de omgeving. Er zijn verschillende soorten warmtepompen op de markt, maar allemaal werken ze min of meer volgens hetzelfde principe. We lichten werking en rendement toe en beantwoorden veelgestelde vragen.

 

Werking

Wat is een warmtepomp?

Een warmtepomp is een toestel dat energie onttrekt aan de bodem, het grondwater of de lucht - drie bronnen waarin door de zon (en in de aarde ook magma) veel warmte is opgeslagen - en die omzet in bruikbare warmte voor centrale verwarming. Hoewel de meeste toestellen werken op elektriciteit, bestaan er ook warmtepompen op aardgas. Verder zijn er zowel monoblocwarmtepompen als systemen met twee units (één buiten en één binnen).

Hoe werkt een warmtepomp?

De werking van een warmtepomp lijkt ingewikkelder dan het is. Het valt het best te vergelijken met een koelkast.

1. Energie onttrekken

De warmtepomp haalt energie uit de lucht, de bodem of het water. Met die energie verdampt de warmtepomp een koudemiddel of koelvloeistof via een ingebouwde verdamper.

2. Compressor

De verdampte vloeistof wordt vervolgens door een compressor uit de verdamper gezogen en door een compressor samengedrukt op hoge druk en hoge temperatuur. Een condensor zal de gassen onder hoge druk en op hoge temperatuur terug vloeibaar maken. De hoge temperatuur wordt zo afgegeven aan het warmteafgiftesysteem en de hoge druk wordt verwijderd via het expansieventiel.

3. Cyclus herstarten

Een ontspanner zal uiteindelijk de koelvloeistof van zijn hoge naar de oorspronkelijke lage druk terugbrengen, waardoor de cyclus kan herstarten.

Energieverbruik

Vooral de compressor verbruikt elektriciteit, maar dat blijft relatief beperkt. Zo’n 65 tot 80% van de geleverde warmte-energie wordt gratis uit de omgeving gehaald, wat resulteert in een lager energieverbruik en een lagere CO₂-uitstoot.

 

Rendement

Hoewel een warmtepomp op een duurzame manier werkt, vergt de installatie nog steeds een flinke investering die je liefst zo snel mogelijk terugverdient. Dan is een maximaal rendement van primordiaal belang.

COP

Het rendement van een warmtepomp wordt uitgedrukt met de COP (Coefficient of Performance). Die wordt berekend door de energie die de warmtepomp onttrekt uit lucht, bodem of grondwater te delen door de elektriciteit die deze gebruikt om functioneren. Hoe kleiner het temperatuurverschil tussen de bron en de gewenste cv-temperatuur, hoe hoger het COP, en dus ook het rendement.

Een goede warmtepomp haalt over een volledig jaar een gemiddelde COP van ongeveer 4. Dat betekent dat de pomp voor elke kWh elektriciteit gemiddeld 4 kWh nuttige warmte levert. Fabrikanten vermelden vaak verschillende COP’s, afhankelijk van de cv-aanvoertemperatuur.

Warmtepomp vs. ketel

Ter vergelijking: een moderne condensatieketel op gas of stookolie haalt een rendement van maximaal 90 à 95%. Dat betekent dat ze voor 1 kWh brandstof gemiddeld 0,9 kWh warmte opleveren. Een warmtepomp met een COP van 4 levert dus ongeveer vier keer zoveel warmte per eenheid energie.

SCOP en SPF

Omdat de buitentemperatuur varieert, geeft de SCOP (Seasonal Coefficient of Performance) een betrouwbaarder beeld. Deze berekent het rendement over een volledig jaar en houdt rekening met seizoensschommelingen en warmteverliezen.

Verder heb je ook nog de SPF (Seasonal Performance Factor). Dit is in de praktijk nagenoeg hetzelfde begrip. Het verschil is dat de SPF soms ook rekening houdt met het opwekkingsrendement van de elektriciteit (bv. fossiele centrales vs. hernieuwbare bronnen).

Optimale omstandigheden

Om een optimaal rendement te behalen met een warmtepomp zijn er een aantal belangrijke factoren.

• Soort warmtepomp: een bodem-waterwarmtepomp presteert doorgaans beter dan een lucht-waterwarmtepomp, omdat de bodemtemperatuur constanter blijft dan de buitentemperatuur.
• Isolatie: een warmtepomp als woningverwarming heeft enkel nut in een woning waar er zo weinig mogelijk warmteverliezen zijn. Is je woning voldoende geïsoleerd (dak, vloer, muur, hoogrendementsglas), dan zal je er meer voordeel uit kunnen halen.
• Afgiftesysteem: lagetemperatuursverwarming (zoals vloerverwarming of lagetemperatuur-radiatoren) is ideaal.
• Professionele afregeling: hoewel sommige systemen (lucht-water, lucht-lucht) zelf te plaatsen zijn, is een correcte inbedrijfstelling door een vakman cruciaal.
• Zonnepanelen: wie deels zelf elektriciteit produceert, verlaagt het effectieve verbruik en de terugverdientijd.

Energielabel
Warmtepompen krijgen een energielabel voor ruimteverwarming (A+++ tot D) en sanitair warm water (A+ tot F). Hoe hoger de klasse, hoe efficiënter. Toch loont het om de SCOP- en SPF-waarden van de fabrikant te bekijken: die tonen het werkelijke rendement. Tussen twee labelklassen kan tot 25% verbruiksverschil zitten.

 

Opstelling

Een warmtepompinstallatie kan bestaan uit een binnen- en buitenunit (split- of tweeledig systeem), of in monoblocuitvoering. Beide types werken volgens hetzelfde principe, maar verschillen in montage, technische vereisten en soms in toepasbaarheid.

Splitsysteem

Bij een splitwarmtepomp zijn verdamper en compressor/condensor verdeeld over een buitenunit en een binnenunit. De twee worden verbonden via leidingen met koudemiddel. Binnen gebeurt vervolgens de overdracht van warmte naar het cv-water of, in sommige systemen, naar een koelcircuit voor actieve koeling in de zomer.

Het voordeel is dat de leidingen binnenshuis enkel koudemiddel bevatten. Daardoor is er geen risico op bevroren waterleidingen. Bovendien kan de binnenunit compacter worden opgesteld, waardoor er vaak meer flexibiliteit is bij renovaties en bij beperkte beschikbare buitenruimte.

Daartegenover staat dat een splitinstallatie altijd door een gecertificeerde koeltechnicus moet worden uitgevoerd. Het werken met koudemiddelen vraagt niet alleen een F-gassen-certificaat maar ook gespecialiseerd materiaal. Veel grote fabrikanten bieden daarom een inbedrijfstellingsservice aan, waarbij de installateur het toestel plaatst en een gecertificeerde technicus de koudemiddelverbindingen controleert en het systeem officieel opstart.

Anno 2025 wordt er bij splitwarmtepompen steeds vaker gekozen voor nieuwere koudemiddelen met een lagere milieu-impact, zoals R32 en vooral propaan (R290). Deze trend is ingegeven door de Europese F-gassenverordening, die het gebruik van sterk vervuilende koudemiddelen stap voor stap uitfaseert.

Monobloc warmtepomp

Bij een monoblocwarmtepomp zitten de belangrijkste componenten - verdamper, condensor en compressor - samen in één buitenunit. Het water of brine wordt daar opgewarmd en stroomt via geïsoleerde leidingen naar binnen, waar het zijn warmte afgeeft aan het verwarmingssysteem. Het grote voordeel is dat het koeltechnisch circuit in de fabriek gesloten en getest wordt. De installateur hoeft dus geen koeltechnische handelingen uit te voeren en er is geen F-gassen-certificaat vereist. Dat maakt de installatie eenvoudiger, sneller en vaak ook goedkoper.

De warmteverliezen zijn niet groter dan bij splittoestellen. Integendeel, omdat water doorgaans een lagere temperatuur heeft dan koudemiddel, kunnen de verliezen zelfs beperkter zijn.

Moderne toestellen zijn bovendien voorzien van antivriesbeveiliging (elektrische tracing, circulatiepompen met noodstroom, of gebruik van antivriesmengsels), zodat het risico op bevriezen van leidingen minimaal is. Daardoor is dit risico vandaag nog amper een praktisch probleem.

Ten slotte maken steeds meer fabrikanten gebruik van propaan (R290) als koudemiddel in monoblocs. Dit milieuvriendelijke alternatief combineert een laag broeikaseffect met hoge efficiëntie.

 

Afgiftesysteem

Doorgaans wordt bij een warmtepomp vooral vloerverwarming aangeraden als beste optie. Het best passende afgiftesysteem voor je warmtepomp hangt in de eerste plaats af van of je een lagetemperatuurwarmtepomp hebt, dan wel een hogetemperatuurwarmtepomp. Daarnaast is de isolatiegraad van de woning ook een bepalende factor.

Lagetemperatuurwarmtepomp

De meeste warmtepompen verwarmen het cv-water tot 30–45 °C (max. ±50 °C). Deze werken het best in combinatie met lagetemperatuurverwarming, en dan komt vloerverwarming als meest geschikte mogelijkheid uit de bus, gezien daarbij het cv-water ook op lage temperatuur (tot 40 °C) wordt verdeeld - in tegenstelling tot klassieke radiatoren, waar het water op 80 °C doorstroomt.

Ventiloconvectoren zijn echter een goed alternatief: doordat de ventilator aanslaat en die de lucht door de convector forceert, kan de kamer met een lagere watertemperatuur worden opgewarmd. Je kunt bij dit systeem gewoon gebruikmaken van het bestaande leidingsysteem voor radiatoren. Verder zijn overgedimensioneerde radiatoren, waar het water toestroomt aan een temperatuur van 35 tot 55 °C eveneens een goede optie.

Haalbaarheid

Wil je een warmtepomp laten installeren, maar weet je niet of je woning met de huidige isolatiegraad kan overschakelen op lagetemperatuurverwarming? Dat kan je controleren door op een koude dag de aanvoertemperatuur van je cv-water te verlagen tot 50 °C, de radiatoren open te zetten en na te gaan of het nog warm genoeg is in je woning.

Is dat zo? Dan moet een dimensioneringsnota van een vakman duidelijkheid scheppen of je huidige afgifteopstelling voldoet en of je radiatoren moet bijplaatsen of vervangen. Is het te koud? Dan is in eerste instantie bij-isoleren de boodschap.

Hogetemperatuurwarmtepomp

Je bent aan het renoveren, je wil een warmtepomp laten plaatsen, maar je wil of kan je traditionele radiatoren niet vervangen? Dan kan een hogetemperatuurwarmtepomp ook een oplossing bieden. Die warmt het water op tot boven de 65 °C en is op die manier meer geschikt voor wie zijn radiatoren wil behouden. Deze zijn echter prijziger in aanschaf.

Hybride systemen

Is je woning (nog) niet optimaal geïsoleerd, of wil je stap voor stap overschakelen, dan is een hybride systeem interessant. Hierbij werkt een warmtepomp samen met een gascondensatieketel. De warmtepomp dekt het grootste deel van de warmtevraag, terwijl de ketel enkel bijspringt bij piekvraag of erg lage buitentemperaturen. Dit verkleint de investeringskost en biedt flexibiliteit bij renovaties.

De keuze voor een warmtepomp of hybride systeem, maak je op basis van een professionele warmteverliesberekening

 

Andere aandachtspunten

Onderhoudsvriendelijk, maar niet onderhoudsvrij

Warmtepompen zijn in vergelijking met klassieke verwarmingsketels erg onderhoudsvriendelijk, omdat er geen verbranding plaatsvindt en dus geen roet of verbrandingsresten ontstaan. Toch is regelmatig onderhoud belangrijk om een lange levensduur en een hoog rendement te garanderen. In België is er anno 2025 geen algemene wettelijke onderhoudsplicht voor warmtepompen zoals bij gasketels of mazoutketels.

Aanbevolen onderhoud

• Een jaarlijkse check-up door een installateur of onderhoudsbedrijf wordt sterk aangeraden. Tijdens dit bezoek worden onder andere de instellingen, filters, ventilatoren, pompwerking, koelmiddelleidingen en beveiligingen gecontroleerd.
• Het reinigen van filters en warmtewisselaars voorkomt verstoppingen en rendementsverlies. Bij lucht-lucht- en lucht-waterwarmtepompen is dit extra belangrijk.
• Bij watergedragen systemen (brine/water, water/water) wordt nagegaan of de circulatie en druk in orde zijn en of er geen lekkages zijn.
• Voor systemen met koudemiddelverbindingen (split-units) kan afhankelijk van de vulling een periodieke lekcontrole verplicht zijn volgens de Europese F-gassenverordening. Dit geldt in 2025 nog steeds, maar fabrikanten schakelen steeds meer over op natuurlijke koudemiddelen zoals propaan (R290), waarbij die verplichting vaak wegvalt.
• Ook software-updates en slimme regeling (bv. koppeling met zonnepanelen of dynamische energieprijzen) maken steeds vaker deel uit van het onderhoudsaanbod van installateurs.

Een goed onderhouden warmtepomp kan makkelijk 20 tot 25 jaar meegaan. Regelmatig onderhoud voorkomt storingen, behoudt het rendement en zorgt ervoor dat de compressor en pomp minder belast worden.

Een goed onderhouden warmtepomp kan makkelijk 20 tot 25 jaar meegaan

Voor sanitair warm water

Wanneer je met een warmtepomp je woning verwarmt, is voor sanitair warm water meestal een extra boiler nodig. Als de warmtepomp krachtig genoeg is, kan die rechtstreeks gekoppeld worden aan een sanitair warmwaterboiler. Steeds vaker worden echter aparte warmtepompboilers toegepast, die onafhankelijk werken en hun warmte uit lucht halen.

Daarnaast bestaan er ook all-in-one toestellen, waarin de warmtepomp en de warmwaterboiler geïntegreerd zijn. Belangrijk is dat het boilervat groot genoeg is (typisch 150 tot 300 l), omdat warmtepompen trager opwarmen dan een klassieke ketel. Moderne toestellen halen probleemloos 60 - 65 °C, waardoor warmtepompen anno 2025 volwaardig en veilig in de warmwatervoorziening kunnen voorzien.