Het aerotoxisch syndroom: Geen vuiltje aan de lucht?

Recent verscheen er een artikel in het Nederlandse Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde met als titel "Opkomende gezondheidsrisico's op het werk" (Palmen & Godderis, 2025). Daarin werden vier ziektes in de kijker gezet, met als laatste het "aerotoxisch syndroom" (AS).

Dit is echter nihil novi sub sole (Balouet & Winder, Abstract Congres, New Orleans, 1999). Deze cabin contamination werd al veel eerder beschreven. Aerotoxisch syndroom is de verzamelnaam voor het amalgaam van acute en chronische symptomen die mogelijkerwijs ontstaan als gevolg van de blootstelling aan vervuilde lucht in lijnvliegtuigen. De symptomen zijn zeer divers en ook aspecifiek, zoals bij veel syndromen: NKO-irritiatie, luchtwegirritatie, nausea, hoofdpijn, duizeligheid en moeheid.

De "nieuwigheid" van de publicatie in TBV was dat koolmonoxide (CO) een bijdrage levert aan AS, zoals beschreven door de Nederlanders Hageman en collegae (Neurotoxicology, 2024). Hoewel: Armstrong kwam er in 1939 al mee op de proppen. CO is slechts één van de vele componenten van het complexe mengsel waaraan crew en passagiers blootsteld worden.

Toch zijn er nog twijfels bij sommige onderzoekers, die stellen dat er naast het toxisch mengsel, naar vele potentiële, niet-toxische oorzaken zoals massahysterie (mass psychogenic illness), nocebo-effect en psychosomatiek gekeken moet worden. Verder moeten de werkomstandigheden (shift work, jet lag, slaaptekort, vochtigheid, temperatuur, trillingen, lawaai, hypoxie, kosmische straling en luchtdrukvariaties) ook in overweging genomen worden.

Er is dus al geruime tijd aandacht voor de blootstelling aan giftige dampen in vliegtuigen die mogelijks een impact op de gezondheid zouden kunnen hebben van piloten, stewards en stewardessen, en misschien zelfs van de passagiers. De eerste berichten kwamen uit Australië, gevolgd door de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. In de jaren vijftig werd er al geschreven over de engine bleed air toxic cocktail (ongefilderde lucht) in het vliegtuig, met name de cockpit.

Giftige dampen in vliegtuigen hebben mogelijks een impact op de gezondheid van piloten, stewards en stewardessen.

De recente literatuurstudies van Balouet et al. en Hageman et al. konden meer dan 400 chemicaliën identificeren, waarvan er een 100-tal neurotoxische eigenschappen hebben (o.a. organofosfaten, solventen) (Balouet et al., J Environ Expo Assess, 2023).

AS kan veroorzaakt worden door zogenaamde fume events waarbij giftige lucht van de motoren met ultrafijne druppeltjes (< 100 nm) via de airconditioning in de cockpit en cabine terechtkomt (< 1% van de vluchten). Dat kan gepaard gaan met hevige rook, maar vaak heerst er enkel een doordringende geur (smoke, fumes and odor).

Bij lijnvliegtuigen die op grote hoogte vliegen, wordt hete perslucht toegevoerd om te zorgen voor een comfortabele omgevingstemperatuur en een luchtdruk die voldoende hoog is. Momenteel gebruikt men daarvoor de aftaplucht van de straalmotoren. Het aftappen van hete lucht gebeurt ter hoogte van de compressor van de motor.

Straalmotoren zijn uitgerust met afdichtingen om smeerolie en lucht van elkaar gescheiden te houden. Deze verslijten ze na verloop van tijd. Onder bepaalde omstandigheden kan er dus synthetische olie met additieven en gedegradeerde olie in de hete aftaplucht uit de motoren terechtkomen, en daardoor kan er rook in de cabine ontstaan.

De smeerolie bevat namelijk organofosfaten om slijtage tegen te gaan en aromatische koolwaterstoffen die dienen als antioxidanten. Door de extreem hoge temperatuur in de motor kan de pyrolyse chemische veranderingen teweegbrengen en CO doen ontstaan.

Er is nog te weinig kennis over wat een chronische blootstelling aan lage concentraties CO teweeg kan brengen. Hageman en collega's pleitten er desalniettemin voor om CO continu te monitoren, CO-detectoren in vliegtuigcabines te voorzien en onder de grenswaarde voor beroepsmatige blootstelling (Occupational Exposure Limit, OEL) te blijven. Maar CO is slechts één van de vele puzzelstukjes van het aerotoxisch syndroom. Wordt dus alleszins vervolgd ...