Marleen Haems, algemeen directeur VAN

'De apotheker is klaar om meer verantwoordelijkheid op te nemen'

Sinds iets meer dan een jaar is Marleen Haems algemeen directeur van het Vlaams Apothekersnetwerk (VAN). In een exclusief gesprek met De Apotheker zet ze de lijnen uit van de toekomstige rol van de apotheker in het Vlaamse gezondheidszorgsysteem.

Het gezondheidszorglandschap is in volle beweging. Welke rol ziet u weggelegd voor de apotheker?

Marleen Haems: De maatschappelijke druk op de gezondheidzorg is groot: de vergrijzingsgolf, het tekort aan zorgpersoneel en de druk op ziekenhuizen. We zien de toenemende druk afkomen op de eerste lijn. We moeten de apothekers voorbereiden om efficiënter te werken omdat er veel taken op hen zullen afkomen. Dat geldt eigenlijk voor elke eerstelijnszorgverlener, en ook specifiek voor de apotheker. Tijdens de covid-19-pandemie merkten we dat de laagdrempelige toegang met lange openingsuren de patiënten automatisch naar de apotheker deed stappen. Een van de taken van de apotheker wordt het de burger aanleren zich gezondheidsvaardig te gedragen. We zijn in ons land ontzettend verwend. Bij het minste kuchje stappen we naar een arts, terwijl de burger ook veel zelf zou kunnen oplossen en soms ‘watchful waiting’ de beste oplossing is. De gezondheidsvaardigheden om zelf goed in te schatten wanneer een doktersbezoek noodzakelijk is, zijn voor sommige burgers niet altijd duidelijk. Op zo’n moment staat de apotheker het dichtst bij de patiënt.

U ziet een belangrijke rol weggelegd voor de apotheker bij de bevolkingsonderzoeken.

De apotheker speelt een ondersteunende rol in het gezond houden van de burger. Dat kan onder meer via de bevolkingsonderzoeken. We stellen echter vast dat op de screening naar dikkedarmkanker nog steeds een derde van de uitgenodigde doelgroep niet ingaat op de uitnodiging. Dat kan beter. Met de vijf miljoen contacten die apothekers maandelijks hebben – gemiddeld honderd in elk van de 2.600 Vlaamse apotheken – kunnen we heel wat mensen uit de doelgroep naar het bevolkingsonderzoek toe leiden. Daarom is het belangrijk dat we softwarematig ondersteund worden zodat we weten wie we precies vriendelijk moeten sensibiliseren. We hoeven daarvoor geen medische historiek te kennen, we moeten alleen weten of de uitnodiging al dan niet is beantwoord.

Zijn er naast darmkanker nog andere aandoeningen waar de apotheker prioritair kan op inzetten?

Ik denk spontaan aan diabetes. Vijfentwintig jaar geleden werkte ik bij KAVA en hadden we een project met een endocrinoloog rond diabetische voet. Eén op drie diabetespatiënten kende toen zijn diagnose niet. Waar staan we een kwarteeuw later? Nog steeds met één op drie diabetespatiënten die niet is gediagnosticeerd. Dat is toch niet te verantwoorden. Zeker niet omdat de middelen er zijn om dat cijfer op te krikken en als je weet wat de maatschappelijke kost van diabetes is. Als er een bevolkingsonderzoek diabetes komt, moet de apotheker daar van bij de start bij betrokken worden. Zo’n bevolkingsonderzoek zou kunnen via de vragenlijst FINDRISK. We stellen daarbij geen diagnose, maar verwijzen door bij afwijkend resultaat. Zo helpen we de huisartsen in een beter bereik.

Er was onlangs heel wat te doen over een screeningstest die via Kruidvat werd verdeeld. Wat is uw mening hierover?

Ik vind niet dat mensen uit de doelgroep de test via Kruidvat mogen krijgen omdat je zo het hele bevolkingsonderzoek verstoort en geen zicht meer hebt op het geheel. Dat groepen die niet in het bevolkingsonderzoek zijn opgenomen de Kruidvat-test wensen te krijgen, vormt geen probleem, al is bijkomend advies van een zorgverlener natuurlijk wel zinvol. En dat heb je niet in het Kruidvat. De apothekers moeten zich echter in de eerste plaats richten tot de doelgroep en hen aansporen deel te nemen aan het georganiseerde bevolkingsonderzoek. Wat hebben we daarvoor nodig? Data. We kunnen immers niet iedereen die in de officina komt hierover aanspreken. Via de software van de apotheek zou een pop-up moeten verschijnen bij een patiënt die een uitnodiging voor een bevolkingsonderzoek kreeg, maar er niet op inging. De apotheker kan hem dan gericht aanspreken. Op deze manier kan de apotheker op een vriendelijke manier sensibiliseren.

Werken er andere landen al op deze manier?

Spanje toont aan dat deze manier van werken vruchten aflevert. De participatiegraad is er hoog. Italië gaat nog een stap verder. De test kan daar meteen in de apotheek worden afgeleverd. Dat is geen slecht systeem omdat patiënten die worden aangesproken vaak zullen antwoorden dat ze de test verloren zijn. Op dat moment kunnen we meteen een nieuwe test aanbieden. In Brussel is men al zo ver en worden de tests afgeleverd in de apotheek. Een eerste stap is echter het krijgen van data zodat we kunnen sensibiliseren, in een latere fase kan eventueel gedacht worden aan het afleveren van de test mocht dat nodig blijken. We willen graag onze rol opnemen in bevolkingsonderzoeken, te beginnen bij darmkanker en diabetes.

'Geen enkele andere groep zorgverstrekkers ziet maandelijks vijf miljoen patiënten'
– Marleen Haems

Volgens u is de apotheker de zorgverstrekker die het dichtst bij de patiënt staat. Dreigt daar geen conflict met de huisarts?

Er is geen enkele andere groep zorgverstrekkers die maandelijks vijf miljoen patiënten ziet. De huisarts komt het dichtst in de buurt, maar een masterproef van enkele jaren geleden toonde aan dat een chronische patiënt 2,8 maal vaker gezien wordt door zijn apotheker dan door zijn huisarts. Een huisarts heeft geen honderd contacten per dag, maar er zijn natuurlijk wel meer huisartsen dan apothekers. Bij de apotheker zijn de contacten informeler, je hoeft geen klacht te hebben om er binnen te lopen, het is laagdrempeliger.

Het Vlaams Apothekersnetwerk wil de komende maanden en jaren sterk inzetten op de digitalisering van de apotheek. Waarom is dat zo belangrijk?

We willen absoluut inzetten op digitalisering, maar niet zomaar in het wilde weg. De digitalisering moet in functie staan van efficiëntie. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor Artificiële Intelligentie. We koppelen de digitalisering aan het tekort aan zorgverstrekkers. De druk – ook op apothekers – gaat enorm worden. Daarom hebben we een plan waarbij we beginnen met het maken van de inventaris van de tijdsvreters en van wat er al is aan digitale ondersteuning. De zogenoemde Clinical Decision Support. Wat missen we nog? Welke tijdsvreters moeten opgelost worden? Is de  Clinical Decision Support goed uitgerold? Kunnen we dat verbeteren? Wat betreft de Belgian Integrated Health Record, waarbij een geïntegreerd ecosysteem wordt gecreëerd waarbij burgers en zorgverleners toegang hebben tot het volledig overzicht van de gezondheids- en welzijnsgegevens, en ook VIDIS kan wat ons betreft niet snel genoeg gaan. Voor de gegevensdeling willen we de druk hoog houden.

Transmurale gegevensdeling blijft een belangrijk item voor het VAN?

Dat is een onderwerp waar we al lang mee bezig zijn en dat jaren geleden resulteerde in de zogenoemde ‘groene enveloppen’. Voor de oorsprong moeten we teruggaan naar het Gent van ongeveer tien jaar geleden.  De gegevensdoorstroming van de ziekenhuisapotheek naar de officina verliep erg moeilijk. Nochtans is het belangrijk dat een apotheker weet welke geneesmiddelen de patiënt bij zijn ontslag meekrijgt uit het ziekenhuis. Op een bepaald moment was ik dat zo beu dat we het heft in eigen hand hebben genomen en in de ziekenhuizen groene enveloppen gingen leggen waar het medicatieschema kon worden ingestoken. Intussen wordt het systeem in bijna heel Vlaanderen gebruikt. Let op, het gebeurt nog steeds met potlood en papier.

Onwaarschijnlijk dat dit nog op deze manier gebeurt anno 2025.

Nochtans is het erg belangrijk dat de gegevens correct bij de apotheker terechtkomen. Denk maar aan therapietrouw. De patiënt komt vaak thuis met een plastic doosje met geneesmiddelen, maar weet niet noodzakelijk altijd wanneer hij ze mag of moet nemen, waarmee hij mag stoppen. Misschien kreeg hij een generiek voorgeschreven en denkt hij zijn oude geneesmiddel ook nog te moeten nemen. Dat leidt tot gevaarlijke situaties. Aan de gegevensdoorstroming van de officina naar het ziekenhuis wordt hard gewerkt, maar omgekeerd moet het echt ook veel beter.

Duiken er met de opkomst van thuishospitalisatie nieuwe problemen op?

Zeker. Een project als bijvoorbeeld Onco@home is positief, maar de apotheker is vaak niet op de hoogte van de medicatie die de patiënt hiervoor neemt. Een aantal ziekenhuizen doet moeite om de informatie door te geven, maar in de meeste situaties blijft de apotheker in het ongewisse. Dat leidt tot problemen inzake medicatiebewaking. Men kan moeilijk van de patiënt verwachten dat hij zijn apotheker informeert. De patiënt bevindt zich per definitie al in een kwetsbare situatie.

U sprak al over AI. Op welke manieren kan de apotheker die nog inzetten?

Op basis van de data in het farmaceutisch dossier, zouden we via AI moeten kunnen voorspellen wie een risicopatiënt is voor een bepaalde aandoening. Het eerdere voorbeeld van de niet-gediagnosticeerde diabetespatiënt past duidelijk in deze context. AI kan zeker ook worden gebruikt voor administratieve processen.

Waar kan de apotheker nog het verschil maken?

Ik geloof sterk in de zogenoemde kortinterventie door de apotheker. Tijdens de vele contacten kan de apotheker op een zachte, niet-vermanende manier bepaalde onderwerpen ter sprake brengen. Het is niet de bedoeling de taak van andere zorgverstrekkers over te nemen, wel om complementair te zijn. Ik neem gezonde voeding als voorbeeld. We kunnen de patiënt erop aanspreken en hem indien nodig doorverwijzen naar een diëtist. Met zo’n geïntegreerd model kan veel gezondheidswinst worden bereikt. Wat veel apothekers momenteel tegenhoudt om dat te doen, is het feit dat ze er niet voor worden erkend, laat staan vergoed.

'Onze vaccinatiecijfers zijn heel goed. We hebben samen met de huisartsen de afgelopen jaren een mooi vaccinatieverhaal geschreven.'
– Marleen Haems

Komt hier ook het vaccinatieverhaal om de hoek kijken?

Onze vaccinatiecijfers zijn heel goed. We hebben samen met de huisartsen de afgelopen jaren een mooi vaccinatieverhaal geschreven. We vullen elkaar perfect aan. Huisartsen starten in een eerste fase met griep- en covidvaccinaties en behalen hoge cijfers. Eens die eerste fase achter de rug is – steeds vaker in de vorm van vaccinatiedagen – komen de patiënten die niet bij de huisarts geraakten naar de apotheker. Dit is een mooi voorbeeld van wisselwerking. We versterken elkaar en de apotheker houdt de druk weg van de huisartsenpraktijk. Zeker voor griepvaccinatie zie ik nog meer mogelijkheden. We kunnen de niet-gevaccineerde patiënt aanspreken en meteen de vaccinatie geven. Apothekers kunnen op deze manier meerdere vaccinaties voor volwassenen aanbieden. Het zou een manier zijn om de vaccinatiegraad voor bijvoorbeeld pneumokokken waarvan de infectiegraad deze winter zéér hoog was,  en HPV nog verder op te drijven. Maar laat ons vooral de goede samenwerking met de huisartsen behouden, stap per stap gaan en dus het voorlopig houden bij covid-19 en griep.